Vijftien september 1994 werd in de Rode Hoed in Amsterdam de zeventigste verjaardag van Lucebert gevierd. Zijn vrouw was er, zijn kinderen waren er en aan de wand hingen schilderijen die hij voor zijn kleinkinderen had gemaakt: grote doeken in felle kleuren met zwartomlijnde verwrongen figuren. Er waren voordrachten van de dichters Harry ter Balkt (1938 – 2015), Simon Vinkenoog (1928 – 2009) en Frank Lodeizen (1931 – 2013). Parooljournalist Jan Vrijman (1925 – 1997) opende zijn praatje met de woorden: ‘voor velen van mijn generatie begon de bevrijding eerst met het lezen van Lucebert’, Rudy Fuchs (1942) wees op de aanwezigheid van kinderen in het atelier als Lucebert aan het werk was. Cox Habbema (1944 – 2016) las gedichten uit de bundel ‘van de maltentige losbol’, die die avond werd gepresenteerd. De jarige was er zelf niet. Lucebert was vier maanden eerder, op 10 mei, overleden.
Het bericht dat Bertus Swaanswijk, zoals Lucebert voor zijn litteraire debuut heette, tijdens de oorlog nazistische en antisemitische denkbeelden koesterde en daarover enthousiaste brieven aan zijn vriendin Tiny Koppijn stuurde, die hij ondertekende met Sieg Heil en Heil Hitler, heeft mij geschokt. Ik wist uit de biografie die Jan van der Vegt (1935) in 1995 over Hans Andreus (1926 – 1977) heeft gepubliceerd dat Van der Zant (Andreus is een pseudoniem) en Swaanswijk in 1943 hadden afgesproken zich samen aan te melden bij het SS-Ersatzkommando om aan het Oostfront te gaan vechten. Swaanswijk bedacht zich op het laatste moment. Volgens de recent verschenen biografie van Lucebert door Wim Hazeu (1940) heeft Swaanswijk zich later gemeld voor de Arbeitseinzatz.
Lucebert is al bijna een halve eeuw deel van mijn lezende leven. Ik mag graag aan tafel gaan met in mijn gedachten de regel vrede is eten met muziek en als ik het station uitloop en opeens wordt overvallen door de overvolle stad, denk ik er is alles in de wereld, het is alles. Het vier-mei-programma dat we met het Linnaeuskoor verzorgen, besluit met het gezongen gedicht Nazomer: ik heb in het gras mijn wapens gelegd / en mijn wapens gaan geuren als gras en toen in 1996 mijn vader overleed wist ik niets te zeggen dan waar ik in het tikken stik adem jij in mij voort.
Ik denk niet dat het toeval is dat Johan van der Zant en Bertus Swaanswijk na de oorlog hun namen in het verleden achterlieten en de toekomst tegemoet traden als Hans Andreus en Lucebert. Ik denk ook niet dat het toeval is dat Kabala en Joodse mystiek belangrijke bronnen zijn voor de eerste bundels van Lucebert Apocrief en De analphabetische naam, met daarin titels als exodus en lente-suite voor lilith, maar ik weet ook niet hoe ik het moet begrijpen.
Nu ik weer door die bundels blader, haken mijn ogen aan de regels: anders anders bekend maar herkend toen, / zij mij lucebert noemde diotima mij. / mijn masker die, die geslagen met bliksemend licht, / nu reclame – betaald als gezichten der teutschen – / mij met smaad tot in wijsheid nog volgt; / dat het lot past een lach, / waanzinnig en weggedragen mijn hoofd / als een grimmige vrucht en vol van diotima was. //
Tegen wil en dank lees ik hoe de auteur zich hier een nieuwe naam en een nieuw bestaan toedicht, heen en weer geslingerd tussen spijt en spot. En ik word mij pijnlijk bewust, dat wat ik te weten ben gekomen over Swaanswijks oorlogsverleden, mijn onbevangenheid heeft aangetast.
Begrijpen doe ik het ook niet. Maar vlak voordat het nieuws over de nazi-sympathieën van Lucebert bekend raakten, droomde ik van een nazi en van Wodan als zwerver met het gezicht van een beer. Zo vroeg ik mij af of Lucebert aangetrokken werd door de aanwezigheid van Wodan in het nationaalsocialisme om pas later te ontdekken dat de nazi’s helemaal niet naar een nieuwe cultuur streefden, maar naar de vernietiging. Voor mij zijn de gedichten van Lucebert nog boeiender geworden. En ik begrijp nu ook de runentekens op een zelfportret uit 1948.