Afgelopen woensdag waren we om vier uur in De Hallen in Amsterdam Oud West. ‘Centrum voor media, cultuur, mode, horeca en ambachten’ staat er op hun website, maar het is ook de plaats waar op 25 februari 1941 de trams in de remise bleven en de Februaristaking begon. We zongen de bekende woorden van H. M. van Randwijk (1909 – 1966) ‘… dan dooft het licht’. Guus Luijters vertelde over Amsterdamse kinderen die tijdens de oorlog zijn weggevoerd en omgebracht, Boris van der Ham citeerde uit een studie van een Amerikaanse antropologe die in 1943 de Nederlandse volksaard in kaart heeft proberen te brengen (allergisch voor autoriteit, tikje melancholisch, doorgaans tot compromis bereid) en bracht het lot van de vluchtelingen aan de Europese buitengrenzen ter sprake. Daarna werden er bloemen gelegd onder de plaquette ter herinnering aan zes omgekomen medewerkers van de stadsreiniging en na twee minuten stilte klonk het Wilhelmus.
Willem Frederik Hermans (1921 – 1995) stelt in zijn roman De donkere kamer van Damocles de vraag Wat is een held? om er gelijk antwoord op te geven: Een held is iemand die straffeloos onvoorzichtig is geweest. Het boek verscheen in 1958 en markeert het einde van het denken over de Tweede Wereldoorlog en het verzet tegen de Duitse bezetter in termen van goed of fout. In het wereldbeeld van de Amsterdamse romancier en aardwetenschapper, dat hij later ook wel omschreef als een sadistisch universum, is de held de man of de vrouw die door onnodig risico te nemen zichzelf en anderen in gevaar brengt.
In 1964 verschijnt Ik Jan Cremer en de definitie die Hermans gaf van een held is als motto opgenomen op een van de eerste pagina’s van Cremers onverbiddelijke bestseller. Onvoorzichtig zijn was in zes jaar veranderd van ondeugd tot uitdaging; wie zijn roekeloosheid ook nog ten uitvoer kon brengen zonder daar klappen voor te krijgen, verdiende het om held genoemd te worden.
Omdat we dat allemaal wel wilden en omdat de oude autoritaire structuren vermolmden en hun zelfvertrouwen kwijtraakten, kwam het heldendom de jaren die volgden voor steeds meer mensen binnen bereik. Het noodzakelijke gevolg was dat men zich er niet langer mee kon onderscheiden, of je moest van het formaat David Bowie (1947 – 2016) zijn die in 1977 in samenwerking met Brian Eno (1948) een album uitbracht met de titel Heroes. In de titelsong worden de pretenties al beperkt tot een dag (just for one day). Vrijwel onmiddellijk wordt Bowie teruggefloten door het kersverse punkbandje The Stranglers die met hun No more heroes een nieuwe generatie jongeren aan het pogoën kregen.
Arend-Jan Baartscheer, alias Streepje, alias Johann is voorman van de Vikingjeugd, en paradeert in zijn nazi-uniform langs de cafés van de Amsterdamse binnenstad. Het is juli 1980. Albert Egberts, de protagonist van de romancyclus De tandeloze tijd van A.F. Th. Van der Heijden (1951), heeft het plan opgevat om Baartscheer om te leggen nota bene met het Smith & Wessonwapen dat hij van dezelfde Baartscheer heeft gekocht (maar nog niet betaald). Het is hem niet te doen om het anti-fascistische heldendom, Egberts hoopt dat een gevangenisstraf van een overzichtelijke termijn hem van zijn heroïneverslaving kan afhelpen.
Maar als hij geconfronteerd wordt met de verrichtingen van de hoofdstedelijke clochard Oom Juk, krijgt zijn voorgenomen verzetsdaad ineens een laf smaakje. Het is met name de trefzekere doelloosheid waarmee de zwerver zijn zakken leegt en weer inpakt voor het oog van het publiek op een zomers caféterras die Egberts een andere kijk geeft op de zinledigheid van het bestaan. Niet alleen is geen enkele zaak, hoe nobel ook, het waard om het leven voor te laten, het heeft geen enkele zin om voor wat voor doel of overtuiging ook te creperen. De geplande aanslag op het leven van Baartscheer blijft literaire fictie. Het laatste hoofdstuk van Onder het plaveisel het moeras heet Batig salvo.