Een paar weken geleden stonden ze nog voor de les begonnen was bij mijn tafel met hun vraag: ‘wilt u ons profielwerkstuk begeleiden?’. ‘Vertel eerst maar eens wat het onderwerp is van jullie werkstuk’, informeerde ik. Dat hadden ze nog niet. Wel twee paar ogen die mooi konden vragen en twee paar lipjes op het punt van pruilen. ‘Maar we zijn wel heel leuk!’, brachten ze nog in. Daar hadden ze ontegenzeggelijk een punt. Een week later meldden ze zich opnieuw: ‘Privacy, is dat een goed onderwerp?’.
De goedkeuring en de vaststelling van de onderwerpen van de verschillende onderzoeksopdrachten voor leerlingen uit de eindexamenklassen die op school onder de naam profielwerkstuk bekend zijn, had nog niet plaatsgevonden. De profielwerkstukkenmarkt, waar de officiële ontmoeting tussen onderzoekers en begeleiders begint, was over een week. Maar ik besloot niet te wachten en downloadde De Cirkel van Dave Eggers (1970) op mijn tablet.
Het boek is bijna twee jaar geleden verschenen en werd vrijwel onmiddellijk uitgeroepen tot boek van de maand bij De Wereld Draait Door. NRC Handelsblad bracht een voorpublicatie en al snel wist tout lezend Nederland van de Orwelliaanse sensatie die de Amerikaanse schrijver, die we al kenden van intrigerende titels als Wat is de wat en Zeitoun, had teweeg gebracht. Het boek volgt het wel en wee van de vierentwintigjarige Mae Holland die een bliksemcarrière maakt bij de ICT-gigant De Cirkel. Het bedrijf slaagt er in bijna vijfhonderd pagina’s in eigenaar te worden van de digitale leefomgeving van de bevolking. De vergelijking met werkelijk bestaande bedrijven als Google en Apple dringt zich op en net als bij die bedrijven is de vrijheid van het individu het belangrijkste slachtoffer van het innovatieve offensief van politieke, sociale en ecologische utopieën gecombineerd met schier onbeperkte technische mogelijkheden. Transparantie en communicatie zijn de toverwoorden in de wereld van De Cirkel en Mae Holland, waar maar drie regels gelden: 1) Privacy is diefstal, 2) Geheimen zijn leugens en 3) Delen is mee-leven.
Mae Holland trekt er graag met de kajak op uit. Ze peddelt een uur of wat op de baai, kijkt naar de vogels en de zeehonden, ziet de zeecontainerschepen verderop voorbij de Golden Gate. De eenzame expedities vallen niet in de smaak bij haar collega’s van De Cirkel. Het belangrijkste bezwaar tegen dit moment voor jezelf is dat het egoïstisch is. Als je een instrument had gebruikt om alle vogels die je ziet te determineren, dan heeft iedereen er wat aan: natuurliefhebbers, studenten, historici, de kustwacht. Het is gekmakend, de gedachte aan alle kennis die elke dag verloren gaat door zulke kortzichtigheid. Terwijl May Holland niet meer deed dan in een boekje opzoeken welke vogels het waren die daar op de baai foerageerden. Haar collega is nog niet klaar: mijn probleem met papier is dat alle communicatie daar eindigt. Er is geen continuïteit mogelijk. Jij kijkt in jouw papieren boekje en dat is het.
Peter Sloterdijk (1947) beweert in de openingsalinea’s van Regels voor het mensenpark precies het tegenovergestelde. Hij schetst daar de geschiedenis van de westerse filosofie, van de oude Grieken tot de twintigste eeuw als één ononderbroken kettingbrief. Sinds de filosofie als literair genre bestaat, rekruteert ze haar aanhangers door op besmettelijke wijze over liefde en vriendschap te schrijven. De continuïteit, die Mae’s collega het boek ontzegt, is juist mogelijk geworden dankzij papieren communicatie. Maar belangrijker dan het materiaal van de tekstdrager is volgens mij de leeshouding die letters en papier van de ontvangende partij vragen. Ze dwingen de lezer tot een moment van eenzaamheid en al verschijnen tegenwoordig de meeste teksten digitaal, de lezer is, althans mentaal, per definitie off line.
Deze week ontving ik per e-mail het bericht dat ik als begeleider ben toegewezen aan het profielwerkstuk over privacy. We kunnen aan het werk.